« «
» »

Rome dag 3 (vervolg 8)

Het Colosseum en zijn geschiedenis

Colosseum vanaf de Palatijn gezien en luchtfoto Colosseum       G.B. Falda kaart Colosseum en omgeving anno 1676
Youtube Walking around the Colosseum reconstructie Danila Loginov (10.50 minuten)      Livecam Colosseum
Colosseum vanaf de Palatijn

Foto: Wikipedia

Op een steenworp afstand van de boog is het Colosseum.

Colosseum groot formaat        Video Colosseum vanuit de lucht gezien  Sky View Productions (5.07 minuten)
mouseover
Santo Stefano Rotondo zijbeuken Rome
Foto: Martin Conde

Het Amfitheater der Flaviërs zoals het gebouw eerst genoemd werd, is door de Flavische keizers gebouwd. Onder keizer Vespasianus is in 72 met de bouw begonnen en tijdens Titus werd het in 80 voltooid. In hetzelfde jaar werd een munt geslagen waarop het Colosseum te zien is. Tegenwoordig is het Colosseum ook afgebeeld op de 50 eurocent.

Munt geslagen in Rome British Museum
Romeinse munt Colosseum

De huidige naam heeft het gebouw te danken aan het beeld dat Nero van zichzelf op de plek waar het amfitheater later werd gebouwd, heeft neergezet. Een werkelijk kolossaal beeld van maar liefst tweeëndertig meter hoog.

Oorspronkelijk was de plek waar het Colosseum is gebouwd een vijver die onderdeel uitmaakte van een gigantisch paleis van Nero het zogenaamde gouden huis of domus aurea. Video ALTAIR4.com voor een reconstructie van het gouden huis met de vijver: de plek waar later het Colosseum is gebouwd.

 

Reconstructie Colosseum met het beeld van Nero
mouseover
reconstructie Colosseum met het beeld van Nero

foto’s van de reconstructie: University of Virginia

Dit maakt het des te indrukwekkender dat een enorme zware massa beton, natuursteen en marmer op zo’’n ondergrond is neergezet zonder dat het ooit is verzakt of scheuren heeft vertoond (voor meer informatie over Romeins beton zie deze video). Het complex heeft een lange as van 188 meter, de korte as is 156 meter. De omtrek meet 527 meter en de hoogte is 57 meter.

Colosseum maquette Museo della Civiltà Romana
mouseover
Santo Stefano Rotondo zijbeuken Rome
Foto’s: Jean-Pierre Dalbéra
 
 

Het Colosseum is gebruikt voor de immens populaire gladiatoren gevechten.

uit: Asterix en de Gladiatoren

Gladiatoren en christenen voor de leeuwen
mouseover
gladiatoren Colosseum
 
Konstantiu Flavitsky ‘Christelijke martelaren in het Coloseum’ 1862
Konstantiu Flavitsky Christelijke martelaren in het Coloseum 1862

Vóór de bouw van dit amfitheater werden de gladiatorengevechten gewoon op het oude Forum Romanum gehouden. Er werden dan palen neergezet met een tentdoek erboven en houten tribunes er omheen. Na de gevechten werd het geheel dan weer afgebroken. Erg handig was dit bepaald niet. In Pompeji is het eerste stenen amfitheater gebouwd.

Le Plan De Rome (klik hier voor meer afbeeldingen en een video).

Er konden ongeveer dertigduizend mensen in, maar de toegang tot het complex bestond uit slechts twee trappen aan de buitenzijde. Het amfitheater der Flaviërs of Colosseum had een zonwering en onder de planken van de arena en onderaardse gangen en kooien met liften voor de wilde dieren. De  gaten waarin de palen staken, die al draaiende de touwen op wikkelen en zo de 28 liften omhoog  hijsen, zijn heden ten dage in het hypogeum nog te zien.

foto’s : Virgina Sedia en wall alphacodes.com (mouseover)

Het Amfitheater der Flaviërs is in alle opzichten buitengewoon goed doordacht. Zo waren er niet minder dan zesenzeventig ingangen en een verfijnd en uitgebreid stelsel van gangen dat naar de zit –of staanplaatsen op de verschillende verdiepingen leidde.

Model Colosseum met gangenstelsel
 

Hierdoor konden de vijftigduizend toeschouwer snel in en uit het Colosseum komen. Heel wat anders dan de twee ingangen bij het amfitheater van Pompeji.

foto’s: Miss Lazy en Yuen-Ping aka YP

De toegang was vaak gratis, wel moest je een kaartje halen waarop het nummer van de ingang stond waar je naar binnen moest. Als je goed kijkt naar de bogen van de ingangen kun je soms de Romeinse cijfers nog lezen. De kern van het geheel is van beton dat werd bekleed met marmer.

mouseover
colosseum

foto: edwin.11

Aan de buitenzijde is ook nog natuursteen gebruikt, maar dan zonder cement. Metalen krammen werden gebruikt om de steenblokken met elkaar te verbinden. Je zult zien dat de krammen er door de eeuwen heen uitgesloopt zijn; dit geldt trouwens ook voor veel van het kostbare marmer. Als we naar binnengaan, kun je goed zien hoe timmerlieden een belangrijk aandeel in de bouw hebben gehad. Zij hebben de bekisting voor het beton van de pijlers en de bogen gemaakt. Je kunt hier en daar nog precies de naden tussen de houten planken zien waar het beton is doorgelekt en een smalle opstaande richel heeft achtergelaten.

De architectuur van het theater Marcellus heeft model gestaan voor het exterieur. De natuurstenen en het beton zijn bekleed met een laag marmer. Op de begane grond is de Dorische orde gebruikt, vervolgens de Ionische en als derde de Corinthische orde. De attiek sluit af met Corinthische pilasters.

Reconstructie gevel      Reconstructie Colloseum
Coloseum

foto: icomei

Deze volgorde van het gebruik van de orden die eerst is toegepast bij het theater van Marcellus is vooral door het Colosseum populair geworden. In de Renaissance en later hebben legio architecten, waaronder Alberti in 1460 als eerste, deze volgorde van de orden gebruikt. Ook heel geliefd en vaak toegepast werd het motief van een boog die aan beide zijden geflankeerd wordt door twee halve zuilen. In de 19e eeuw zijn bij opgravingen het gangenstelsel en de kooien voor dieren onder de grond ontdekt.

Hubert Robert ‘Colosseum’ 1780-1790.  Prado Madrid

In het begin bestond de arena slechts uit zand. Hierdoor kon de arena onder water worden gezet. Er werden dan zeeslagen met krokodillen en waterslangen gehouden. Al snel bleek het aantal wilde dieren dat voor de voorstellingen nodig was zo groot dat er problemen ontstonden om ze tijdelijk te huisvesten. Zo werden er onder andere massa’s olifanten, zebra’s, nijlpaarden en elanden gebruikt. De oplossing werd gevonden in het bouwen van enkele verdiepingen onder de arena. Houten planken waarop zand gestrooid werd om het bloed makkelijk op te vegen sloten de onderaardse verdieping af. De gladiatoren werden gehuisvest, getraind en gevangen gehouden in twee amfitheaters waarvan we de fundamenten nog zullen bekijken als we door de Via di Giovanni Laterano lopen op weg naar de S. Clemente.

De zon was een hinderlijk obstakel voor de toeschouwer zeker in het zomerse Rome. Om dit op te lossen zijn de matrozen uit Ostia, de haven van Rome dertig kilometer ten westen van de stad, gevraagd een zonwering te bouwen. Met een vernuftig stelsel van hefbomen, katrollen, kabels, een ijzeren ring in het midden boven de arena en rieten matten kon het zonnescherm worden neergelaten. Aan de buitenzijde zullen we de natuurstenen paaltjes nog zien die langs het Colosseum stonden en waar de touwen aan bevestigd waren voor het zonnescherm zoals men vroeger dacht. Modern onderzoek echter heeft aangetoond dat dit onmogelijk is. De hoek die de touwen maken ten opzicht van de bovenste houten palen is zo scherp dat ze deze krachten niet aan kunnen. Mogelijk zijn de stenen paaltjes gebruikt om er dranghekken aan te bevestigen.

Na de val van het Romeinse rijk is het amfitheater in verval geraakt. Later werden het kostbare marmer en de bronzen krammen eraf gesloopt waardoor er nu vele gaten in de natuurstenen te zien zijn. Het kostbare marmer van het Colosseum vind je nog op veel plaatsen terug in Rome. Zo bestaat de gevel van de S. Agostino (waar een beroemd schilderij van Caravaggio hangt) uit marmer dat van het Colosseum gesloopt is.

Colosseum gladiatoren

Wat er zich in het Colosseum afspeelde, is te lezen in de klassieke geschriften van tijdgenoten. De voorstellingen in het Colosseum die soms zelfs honderd dagen duurden hadden een vast patroon. In de ochtend werden de dieren gedood. Hierna traden clowns op en werden de criminelen op gruwelijke en vaak op pijnlijk langzame wijze gedood. De misdadigers droegen een bord waarop je kon lezen wat ze hadden uitgehaald. Hierna kwamen dan de gladiatoren. Dion heeft de jacht en het doden van dieren beschreven bij een voorstelling die in 203 ter ere van de keizer Septimius Severus gehouden werd:

In die tijd waren er allerlei voorstellingen ter ere van de terugkeer van Severus, zijn tienjarig regeringsjubileum en zijn overwinningen. Bij deze shows vochten op een gegeven teken ook zestig wilde zwijnen met elkaar, en werden nog vele andere dieren afgeslacht, waaronder een olifant en een krokotta [dat is een soort rund, barbaars van afkomst en uiterlijk] […]

mozaïek gladiatoren

De hele arena was ingericht in de vorm van een boot die vierhonderd dieren tegelijk kon bevatten of loslaten. Toen de boot plotseling uit elkaar viel, sprongen beren, leeuwinnen, panters, leeuwen, struisvogels, wilde ezels en bizons [soort] te voorschijn, zodat men alles bij elkaar zevenhonderd wilde en tamme dieren tegelijk zag rondrennen en afgeslacht worden.

Geciteerd uit: Jona Lendering, ‘Stad in marmer Gids voor het antieke Rome aan de hand van tijdgenoten’, Athenaeum- Polak&Van Gennep, Amsterdam 2002 blz. 237.

Hierna volgden de executies van misdadigers. Dat moet er ongeveer zo aan toegegaan zijn volgens een bron waarbij een terechtstelling in Lyon in 177 wordt beschreven:

Maturus en Sanctus doorliepen in het amfitheater weer de hele scala martelingen, alsof zij daarvóór nog niets geleden hadden. […] Opnieuw moesten zij de daar gebruikelijke zweepslagen verduren, de beten van de wilde dieren, die hen door de arena sleurden en alles wat het razende publiek van alle kanten, luid schreeuwend, eiste. Voor alles de ijzeren stoel. Terwijl hun lichamen geroosterd werden, omwalmde hen de lucht van het eigen brandend vlees.

Geciteerd uit: Jona Lendering, blz. 240

Foto: shivaji’s en bronnen: wallpaperbase en MovieMail
 

Deze gruwelijke taferelen werden niet per se gehouden uit sadisme. Het was hoe wreed ook een manier om te laten zien dat misdaad in het Romeinse rijk niet getolereerd werd. Het was een van de weinige mogelijkheden voor de keizers om dit aan het grote publiek duidelijk te maken. Het hoogtepunt kwam als de zon op haar hoogste punt stond: de gladiatorengevechten.

Gevecht op leven en dood video
mouseover
Santo Stefano Rotondo zijbeuken Rome

bron: film: ‘Gladiator’ van Ridly Scott

De redenaar Psuedo-Quintilianus heeft de strijd vanuit de ogen van een gladiator beschreven en wel als volgt:

De dag was al aangebroken, het volk samengekomen voor het schouwspel van onze bestraffing, de lichamen van de ten dode opgeschrevenen al tentoongesteld door ze een doodsparade door de arena te laten maken, en onze eigenaar, die zich met ons bloed populair wilde maken, zat klaar. Eén aspect van mijn situatie wekte bij enkele aanwezigen echter medelijden op, zoals dat gebeurt bij iemand die willekeurig in de arena wordt gegooid en van wie niemand het lot, de zonen of de vader kent: ik leek een te sterke tegenstander te hebben. Ik was een zekere prooi voor het zand, niemand was goedkoper in de ogen van de organisator. Overal klonken de werktuigen des doods:

mozaïek gladiatoren

de een sleep een zwaard, de ander verhitte metalen platen in het vuur [die werden gebruikt om de gladiatoren in de arena te houden, soms werden er ook wel brandende fakkels gegooid], hier werden wapenstokken, daar zwepen klaargelegd. Je zou denken dat mensen piraten zijn. Toen stootten de bazuinen hun lugubere klanken uit, werden brancards uit het lijkenhuis binnengedragen en vond een lijkstoet plaats vóór de dood. Wonden, gerochel en bloed alom.

Geciteerd uit: Jona Lendering, blz. 244.

 Gladiator na het gevecht
gladiator na het gevecht

De toegang tot de kijkspelen was vaak gratis. De beste plek, vooraan dus was voor de keizerlijke hofhouding, de senatoren en de ridders. De eerlozen zaten helemaal bovenaan en direct daaronder de vrouwen. Keizers maakten zich populair door het organiseren van gladiatorengevechten. Het gezegde ‘brood en spelen’ gebruiken wij heden ten dage nog. Graan werd ook uitgedeeld o.a. bij de graanhal van de Trajanusmarkt (tegenwoordig het Museo dei Fori Imperiali). Om het volk te vermaken werden er tijdens de gevechten in het Colosseum ook houten ballen tussen de toeschouwers gegooid. Hierop stond een teken. Al naar gelang het teken kon je met deze bal kleding, voedsel, paarden of slaven ophalen. Door de enorme hoeveelheid wilde dieren die voor de spelen werden gebruikt ontstond het probleem hoe van al die kadavers af te komen. Fik Meijer heeft een aardig boek over gladiatoren geschreven waarbij onder andere de vraag gesteld wordt: ‘Kadavers: afvoeren of opeten?’

Hoe meer dieren, hoe groter het probleem om de kadavers weg te werken. Dieren tot ongeveer negentig kilo konden net als menselijke lichamen op karren worden gegooid en afgevoerd, voor de grote wilde dieren lag dat anders. Kadavers van leeuwen en tijgers waren met hun gewicht van een paar honderd kilo al moeilijker te vervoeren, om nog maar te zwijgen over de last van de nijlpaarden, neushoorns of olifanten. Toch ging een groot gedeelte van de kadavers dezelfde weg als de lijken van de dode arenaslachtoffers. Ze kwamen terecht in diepe ravijnen, afgelegen plekken of in speciaal gegraven kuilen. Bovendien moesten de gedresseerde roofdieren, die telkens weer hun kunstjes opvoerden, worden gevoed. Zij kregen naast het vlees van levende, veelal kleinere dieren ook de resten te eten van herten, antilopen en andere dieren die tijdens de jacht in de arena waren gedood. Dat drukte de kosten. […] Het afvoeren van de kadavers kostte zoveel tijd dat veel dieren lang bleven liggen, met alle gevaren van verrotting, maden, insecten en besmettelijke ziekten. Alle middelen om de berg kleiner te maken moesten worden aangegrepen en consumptie van het vlees van de gedode dieren was een oplossing. De potentiële consumenten moeten niet worden gezocht onder de vooraanstaande Romeinen. […] Hazen, konijnen en fazanten konden direct na de voorstelling worden afgehaald, maar op een stuk vlees van een hert, wild zwijn, beer of leeuw moest worden gewacht, waarschijnlijk tot de volgende dag als slagers de wilde dieren hadden opengemaakt, uitgebeend en in stukken hadden gesneden. Tegen inlevering van een lot kreeg de gelukkige zijn prijs.

Fik Meijer, ‘Gladiatoren Volksvermaak in het Colosseum’, Athenaeum-Polak&Van Gennep, Amsterdam, 2003 blz. 183-187.

Ook de aanvoer van wilde beesten voor het Colosseum was een probleem. Klik hier bij de Guardian of Caroline Wazer Atlanticscience

Aanvoer van dieren uit verre streken mozaïek groot formaat
Villa del Casale Piazza Armerina Sicilië
aanvoer van dieren uit verre streken voor Colosseum mozaïek Villa del Casale Piazza Armerina Sicilië

Anno 1995 hebben archeologen ontdekt, dat met de Joodse schatten uit de tempel van Jeruzalem het Colosseum voor een groot deel is gefinancierd. Het bewijsstuk was een steen van één van de ingangen van het amfitheater.

De tekst op deze steen kon gereconstrueerd worden met behulp van de gaatjes, die de spijkers van de koperen letters hadden nagelaten. Er stond: “Imp. T. Caes. Vespasianus Aug. Amphitheatrum Novum Ex Manubis Fieri Iussit.” In de vertaling: ‘Keizer Caesar Vespasianus Augustus liet dit nieuwe amfitheater bouwen met de oorlogsbuit.” Meer lezen? Klik hier Marc Leijendekker NRC

De huidige gladiatoren die bij het Colosseum te zien zijn, hebben het met de economische crisis van 2009 zwaar te verduren.

huidige gladiators bij Colosseum en de economische crisis 2009

foto: workrelease

‘Er waren dagen dat ik 300, 350 euro verdiende, vertelt Di Capua. De mensen stonden voor me in de rij, met het geld in de hand. Dat waren gouden tijden. Maar het toerisme is belachelijk hard achteruitgegaan. En de toeristen die wel komen, geven niets uit. […] Veel toeristen schepen je tegenwoordig af met een snoepje. En je moest eens weten hoeveel foto’s er stiekem worden gemaakt, zonder te betalen. Gaan ze op een afstandje staan, zoomen ze in en drukken af.’

Aldus een artikel uit de Volkskrant van 28 mei 2009 (bladzijde negen) getiteld: ‘Centurion’ Di Capua komt amper rond, nu toeristen in Rome de hand op de knip houden ‘ Ze schepen je af met snoepjes’. Ondanks de economische crisis valt er nog genoeg te verdienen aan de miljoenen toeristen. Anno 2011 (augustus) blijken sommige gladiatoren lid te zijn van criminele bendes. Agenten gingen undercover om dit soort gladiatoren op heterdaad te betrappen. De NOS en de Volkskrant van 11 augustus schrijven:

‘De Romeinse politie zegt dat zeven families de verschillende attracties onderling hebben verdeeld. Concurrenten van buiten die ook een graantje willen meepikken, worden met harde hand verdreven. […] Agenten in de Italiaanse hoofdstad hebben daarom gisteren twintig gladiatoren opgepakt. Volgens de politie hebben ze collega-gladiatoren aangevallen en geïntimideerd. Bij een undercoveroperatie verkleedden agenten zich als gladiator en werden vervolgens in elkaar geslagen door de criminelen. Andere politiemensen die klaarstonden konden de agressieve acteurs daarop inrekenen.’ NOS De politie heeft een bende van 20 van deze ‘gladiatoren’ opgepakt omdat zij concurrenten mishandelden en intimideerden. Dat meldt Italiaanse media vandaag. De agressieve acteurs waren actief rond beroemde toeristische trekpleisters als het Colosseum, de Engelenburcht en de Sint Pietersbasiliek. Daar valt zo veel geld te verdienen aan de miljoenen toeristen die er jaarlijks komen, dat criminele bendes de markt onderling hebben verdeeld en hun territorium desnoods met bruut geweld verdedigen’ Volkskrant

De NOS en de Volkskrant van 11 augustus 2011

Arrestatie criminele gladiator augustus 2011
mouseover
Arrestatie huidige criminele gladiator Colosseum

In augustus 2011 is het hypogeum (onderaardse gangenstelsel met kooien voor de wilde beesten) voor toeristen opengesteld zoals in de ‘Revealed Rome’ te lezen is. Bij History.com is een aardig filmpje (na de reclame, Engels commentaar) te zien waarbij ook het hypogeum te zien.

Hypogeum onder- en bovenaanzicht
mouseover
hypogeum Colosseum

Op 24 november 2014 meldt spitsnieuws het volgende:

Een Russische toerist wilde dolgraag zijn naam vereeuwigen in een muur van het wereldberoemde Colosseum in Rome. Die wens kwam de 42-jarige man duur te staan: hij kreeg een boete van een slordige 20.000 euro en een voorwaardelijke celstraf van vier maanden. Hij was afgelopen vrijdag begonnen de eerste letter van zijn naam, een K, te krassen in een muur van de Romeinse ruïne. De politie snapte hem toen de grote K al op de wand gekrast was. Hij is dit weekend nog in een vorm van snelrecht veroordeeld, melden Italiaanse media. Het tegenwoordig als Colosseum bekendstaande Flavisch Amfitheater was het grootste theater van het Romeinse Rijk en werd in het jaar 80 voltooid. Elk jaar bezoeken vijf miljoen mensen de monumentale attractie in Rome. Het wordt momenteel voor 25 miljoen euro opgeknapt. Sommige toeristen beschadigen het monument, zoals de Rus. Hij was de vierde toerist die dit jaar is aangehouden wegens beschadiging van het Colosseum.
 
 
Piranesi ‘Colosseum’ ca 1747
Piranesi 'Colosseum'

In Wikipedia is het volgende te lezen over de latere geschiedenis van het Colosseum:

‘Het Colosseum heeft te lijden gehad onder verschillende natuurrampen. Een blikseminslag in 217 beschadigde het Colosseum dusdanig dat er gedurende vijf jaar geen spelen georganiseerd konden worden. Diverse aardbevingen brachten grote schade toe aan het gebouw, maar zolang het gebouw in gebruik was werd dit telkens gerepareerd door de Romeinen en later door de Ostrogoten. Tijdens de middeleeuwen volgden twee grote aardbevingen in 847 en 1349, die het Colosseum verder verwoestten (zie onderstaande afbeelding). In de 12e eeuw werd de ruïne van het amfitheater omgebouwd tot fort van de familie Frangipani. De belangrijke Romeinse families, waar vaak ook de paus uit voortkwam, beschouwden het Colosseum als een groeve waar eenvoudig bouwmateriaal gehaald kon worden voor hun nieuw te bouwen kerken en paleizen. Zo werd al het marmer verwijderd en herbruikt in nieuwe gebouwen of simpelweg verbrand om kalk te verkrijgen. Ook het ijzer waarmee de blokken steen en marmer werden vastgezet was gewild. Aan deze plundering kwam pas een einde in 1749 toen Paus Benedictus XIV de historische waarde van het Colosseum inzag en het verdere gebruik als steengroeve verbood. Hij wijdde het Colosseum als kerk ter nagedachtenis aan de lijdensweg van Christus en bouwde binnenin een kruisweg. De grond van het amfitheater werd als heilig beschouwd vanwege het bloed van de christelijke martelaren dat hier vergoten werd. Dit ondanks het feit dat de meeste Christenen waarschijnlijk gedood werden in het Circus Maximus. Latere pausen lieten het Colosseum nog verder restaureren en archeologisch onderzoeken.’
 
Christoffer Wilhelm Eckersberg ‘Colosseum Kruisweg’ 1815
Colosseum Christoffer Wilhelm Eckersberg

bron: Roma ieri, Roma oggi di Alvaro de Alvariis

Om het Colosseum te behouden moest ook de weelderige plantengroei worden aangepakt. De planten waren immers ook een bedreiging voor het Flavische amfitheater.

‘Na 1870 werd alle plantengroei verdelgd en werden de cellen onder de arena –waar in de oudheid de dieren zaten en de materialen werden opgeslagen – opgegraven, wat volgens Augustus Hare door botanici zeer werd betreurd. Over de flora van het Colosseum bestaan twee boeken met de beschrijving van in totaal 420 soorten planten, waarvan sommige van exotische herkomst reeds in de Oudheid met het beestenvoer zouden zijn aangevoerd.’

Geciteerd uit: Georgina Masson, ‘Stergids Rome’, Agon, Amsterdam 1988 blz. 495.

Anno 2010 is er een mecenas gevonden om de ingrijpende restauratie van het Colosseum te financieren. De Italiaanse ondernemer, Diego Della Valle, van het schoenenmerk Tod is bereid om 23 miljoen te betalen zo is in de S.P.Q.R. – Rome, de eeuwige stad van 5 december 2010 te lezen. In ruil mag Tod vijftien jaar lang het logo van het Colosseum op zijn schoenen en handtassen plaatsen. Wie het Colosseum bezoekt krijgt een ticket waarop ook het Tod’s-logo prijkt. De totale restauratie is geschat op 25 miljoen euro.

We lopen nu naar het oosten en steken het Piazza del Colosseo over en komen in de Via di San Giovanni. Direct aan het begin van deze straat kun je nog de opgegraven fundamenten zien liggen van het complex waar de gladiatoren werden opgeleid en de Ludus Magnus waar zij konden oefenen.

Onderaardse gang naar de arena
onderaardse gang naar de arena van het Colosseum

Klik hier bij Wikipedia voor meer informatie over de Ludus Magnus. Vanaf de Ludus Magnus liep een onderaardse gang naar het Colosseum alwaar de gladiatoren slechts enkele trappen moesten opgaan voor hun gevecht op leven en dood in de arena.

 

foto’s: Eloketh en MrJennings

Als we doorlopen zien we aan onze linkerhand een oude kerk.

richting San Clemente

foto: snauzzy