Vicenza (vervolg 1)

Vicenza: de architect Palladio en de schilder Tiepolo in de Villa Valmarana. (vervolg)

Palladio ontwierp het Palazzo Iseppo Porto (vaak kortweg Palazzo Porto genoemd) in een stijl waarvan hij dacht dat het authentiek klassiek Romeins was. Deze gevel is een eigen interpretatie van huizen van het type zoals Bramante en Raphaël ze in Rome bouwden namelijk

• twee verdiepingen met een mezzanino attiek.
• halve zuilen op de tweede etage.
• hoge ramen met alternerende frontons: segmentvormig en driehoekig met een balustrade aan de onderzijde van de hoge ramen.

Palladio Palazzo Iseppo Porto mouseover

Maar de gevel van Porto is veel meer volwassen dan zijn Casa Civena. De saaie monotonie van Civena is hier vermeden. Palladio maakte in deze gevel handig gebruik van het ‘centreren’ zoals hij dit al bij zijn villa’’s ontwikkeld had. Zo plaatste Palladio Michelangelo-achtige figuren uit de nieuwe sacristie op de segmentvormige frontons in het midden met guirlandes en beelden. Ook de hoeken werden zo gemarkeerd. Als je goed kijkt, zie je merkwaardige koppen die als sluitstenen fungeren. Elke kop is verschillend. Alle palazzi in smalle straten zijn variaties op het prototype van het palazzo Iseppo Porto, waarbij het horizontale domineert boven een axiale symmetrie. Dit zijn o.a. palazzo Thiene, Valmarana en Barbarano. De plattegrond van Iseppo Porto is nog origineler dan de opstand.

Er zijn twee bijna identieke blokken tegenover elkaar geplaatst verbonden door een binnenhof met een kolossale colonnade. In dit binnenhof dragen de zuilen de piano nobile, dit werd later in de Villa Sarego toegepast. De drie delen zijn weliswaar niet echt goed verbonden, maar het idee is nieuw en staat volstrekt los van de toenmalige Italiaanse architectuur. Maar ja, ook van dit paleis is alleen de gevel volgens het ontwerp van Palladio gebouwd. In het Palazzo Porto is tegenwoordig een museum dat onderzoek doet naar Palladio en zijn architectuur. In dit palazzo worden ook tentoonstellingen gehouden over Palladio en zijn invloed op de architectuur en andere architecten.

tentoonstelling: ‘John Soane 1753-1837’ mouseover

Palladio dwarsdoorsnede en plattegrond Palazzo Porto uit: ‘Quattro Libri’ mouseover

Het palazzo Barbarano is in 1570 ontworpen aan dezelfde smalle straat waar het Palazzo Iseppo Porto ligt.

Palazzo Barbarano detail mousover

Op het moment dat Palladio aan dit paleis begon, was er een financiële crisis zodat de bouw van andere palazzi stil werd gelegd. Zelfs de aristocratische eigenaar, Barbarano, had moeite een geschikt kavel voor zijn palazzo te kopen. De kavel was onregelmatig. Waarschijnlijk werden er in de late 16e eeuw nog twee traveeën aan toegevoegd, waardoor het ingangsportaal nu niet meer in het midden zit. De reliëfs boven de ramen op de begane grond zijn afgeleid van palazzo Valmarana. Palladio schreef dat hij ook de gevel veranderde toen hij de plattegrond had veranderd. Het eerste ontwerp had kolossale zuilen. Waarschijnlijk is deze orde door Palladio als te drastisch beoordeeld voor zo’’n smalle straat als Contrada Porti. Het huidige ontwerp heeft geen kolossaal orde wel is de zuil even hoog als de straat breed is.

Palazzo Iseppo Porto reconstructie achter- en  voorzijde mouseover

We lopen naar het westen via de centrale straat die naar Palladio genoemd is: de Corso Andrea Palladio. Hier slaan we eerst rechts af de Corso A. Fogazarro in waar het Palazzo Valmarana ligt.

Palazzo Valmarana

Vervolgens gaan we weer naar de hoofdstraat en komen bij het Piazza del Castello waar het Palazzo Porto-Breganze ligt.

Het palazzo Valmarana is anders dan het voorafgaande werk van Palladio. Vaak wordt het gezien als een maniëristisch werk. Vanuit deze visie worden dan de niet klassieke elementen als argument voor het maniërisme aangehaald. Het gevaar van deze opvatting is dat je Palladio gaat plaatsen bij een stroming die niet bij Palladio past.

Palazzo Valmarana detail Corso A.Fogazarro mouseover

foto’s: Ray Streeter

Palladio’’s rijpere stijl, palazzo Valmarana bijvoorbeeld, is geheel ontstaan uit de ontwikkeling van ‘onze’ architect zelf. Je kunt er geen stempel opdrukken, het is uniek. Bovendien houdt deze etikettering -maniërisme- totaal geen rekening met de eigenaardigheden van het bouwen in een stad. Waarbij de aangrenzende gebouwen en de vorm van de kavel soms buitengewoon grillig kunnen zijn. Hier kan het oude vitruviaanse gebod namelijk volstrekte symmetrie en symmetria niet altijd uitgevoerd worden.

Palazzo Valmarana dwarsdoorsnede

Valmarana heeft een simpele plattegrond. In zoverre dat er niets aan is toegevoegd voor een optisch of symbolisch effect zoals bij het kolossale peristylium in het palazzo Iseppo Porto. Alleen de voorste helft van het ontwerp is uitgevoerd en dit deel functioneert nog steeds goed.

De façade van Valmarana is vaak bediscussieerd. Het is Palladio’’s antwoord op een nauwe straat. De buitenste traveeën zijn nadrukkelijk anders en zij ontberen de kolossale pilasters. De hoeken hebben het effect dat aan de zijkanten de gevel geneutraliseerd wordt ten opzichte van de aangrenzende gevels. De kolossale gladde pilasters hebben een integrerend effect ten opzichte van de aangrenzende gevels. Waarschijnlijk is het gebruik van deze kolossale orde geïnspireerd op Michelangelo die deze orde onder andere aan de buitenzijde van de Sint-Pieter gebruikte. Het model van de Sint-Pieter was in 1547 klaar, terwijl Palladio in 1554 dus zeven jaar later Rome nog bezocht had. De wijze waarop Palladio de hoektraveeën vorm gaf, is niet ontdaan van ironie. Dit heeft hij geleerd van Giulio Romano: een maniërist bij uitstek. Niet alleen verdwijnt hier de kolossale orde, maar alle andere toevoegsels veranderen ook.

foto: sarko

Dit geldt o.a. voor de reliëfs die in ramen veranderen of de frontons die bij de hoeken wel zijn aangebracht. Dit waren grapjes die voor de architectonische puristen een gruwel waren. Toch is het een klassieke benadering, want ook bij het palazzo Porto zijn de hoeken benadrukt door andere elementen, terwijl beide façaden boven de skyline beelden op de hoeken hebben (althans op de tekeningen). Ook in de gevel van de San Giorgio Maggiore in Venetië wordt de plotselinge overgang van kolossaal naar kleine orde bij de hoeken opgelost door beelden. Zowel bij de San Giorgio als bij het palazzo Valmarana wordt de plotselinge overgang bij de hoeken gedicteerd. Uit de inscriptie boven de ingang valt te lezen dat in september 1581 Maria van Oostenrijk met haar gevolg te gast was in het Palazzo Valmarana. Dit moet dan ook het jaar zijn waarin het paleis voltooid was.

Palazzo Porto-Breganze Piazza Castello

Het palazzo Porto-Breganze met zijn kolossale zuilen heeft guirlandes tussen de kapitelen en de hoge basementen waar de zuilen op staan en is bijna een replica van de San Giorgio Maggiore. Hoe zouden de twee traveeën tot een echt palazzo kunnen uitgroeien?

foto: jpmm

Vincenzo Scamozzi, die toezicht op de bouw hield, schreef in zijn, ‘Idea della Archittetura Universale’, uit 1615 dat hij dit palazzo had voltooid na enkele veranderingen. Scamozzi noemde de naam van de ontwerper Palladio niet eens zoals hij de ontwerper Palladio uit jaloezie nooit vermeldde. Als theoreticus heeft Scamozzo met zijn boeken grote invloed gehad ook op de architectuur in Nederland. In 2008 is een werk van Scamozzi, deel VI, in een Nederlandse vertaling uitgekomen: Vincenzo Scamozzi, ‘De grondgedachten van de universele bouwkunst Architect te Venetië Klassieke zuilenorden’, Architectura & Natura Pers, Amsterdam 2008 (boekbespreking) en voor Vincenzo Scamozzi’s Annotations to Daniele Barbaro’s Commentary on Vitruvius’ De Architectura klik hier (pdf).

Vincenzo Scamozzi

Het huidige palazzo is slechts één kamer breed. Het eindigt met een binnenhof met aan de achterzijde een halve etage van halve zuilen die duidelijk rond liep alsof het een theaterwand was. Dit idee was nieuw en zeer waarschijnlijk van Palladio zelf. Aan de zijkant kun je goed zien dat de zuilen van Palladio uit ordinaire rode baksteen bestaan. Van het oorspronkelijke witte stucwerk dat kostbaar natuursteen moest suggereren is anno 2007 weinig meer te zien.

Palazzo Porto-Breganze dwarsdoorsnede

De Loggia del Capitaniato gelegen tegenover de basiliek aan de noordzijde van het grote Piazza dei Signori is een laat werk van Palladio en staat in schril contrast met de basiliek.

Loggia del Capitaniato mouseover

foto: netNicholls

Dit laatste gebouw valt duidelijk onder de renaissance, terwijl de Loggia del Capitaniato de barok al aankondigt. Een belangrijk kenmerk van deze gevel is de horror vacui (angst voor lege vlakken): alle muurvlakken verdwijnen onder een verwarrende opeenhoping van stuc -reliëfs, waarvan sommige nu zijn afgebrokkeld. De kleine schaal en de vlakheid van het stucwerk contrasteren sterk met het geprononceerde hoogreliëf van de grote architectuurvormen.

details voor- en zijgevel mouseover

foto’s: Wikipedia (Italiaans) en matteococco

Palladio gebruikte de boog van Septimius Severus uit Rome als een klassiek voorbeeld van overladen decoraties. Met uitzondering van de figuren in de boogzwikken zijn alle reliëfs aan de Loggia del Capitaniato bedoeld als trofeeën all ‘antica. Op de zijgevel zijn zes allegorische figuren weergegeven.

zijgevel

foto: Wikipedia

De twee figuren onderaan stellen de overwinning en vrede voor en dragen de volgende opschriften: ‘Ik rust, niet gestoord door oorlog’ en ‘De schepen die de overwinning hebben gebracht’. Dit laatste slaat op Lepanto, in 1571 werden hier de Turken verslagen. Vele attributen verwijzen naar water. Het stadsbestuur had grote haast met de bouw van de Loggia. De overwinning op de Turken, werd in Vicenza, dat onder gezag van Venetië viel, op de 18e oktober bekend gemaakt (op zeven oktober 1571 waren de Turken verslagen). Palladio onder de indruk van de overwinning, wijzigde de oorspronkelijke opzet van de loggia. Het triomfboogmotief kwam in de zijgevel. Dit is artistiek niet echt verantwoord, maar het politieke belang ging in dit geval boven het artistieke. Ter plekke zullen wij dit opvallende gebouw nader bekijken en bespreken.

We lopen naar het oosten en komen via de Corso Andrea Palladio bij het Teatro Olimpico.

1. Video Empire of the Eye: The Magica of Illusion Teatro Olimpico (6.37 minuten)
2. Video Teatro Olimpico (4.09 minuten)

ingang Teatro Olimpico mouseover

Als we door het binnenhof van het Teatro Olimpico naar binnengaan en via de eerste zaal in het auditorium terecht komen, staan we in het oudste nog bewaard gebleven overdekte theater van Europa. Het is naar een ontwerp van Palladio uit 1579 gemaakt. Zijn leerling Scamozzi heeft het na de dood van Palladio voltooid. Gelukkig nog op tijd voor de geplande openingsvoorstelling op drie maart 1585 van een stuk van de Griek Sophocles getiteld: ‘’Oedipus Rex’’. Palladio gebruikte als uitgangspunt voor het ontwerp van zijn theater het boek bij uitstek, ‘Handboek Bouwkunde’, van de Romeinse architect Vitruvius uit de eerste eeuw voor Christus. Vitruvius geeft de raad om een goed theater als volgt te ontwerpen:

‘De plattegrond van het theater zelf moet als volgt worden ontworpen. In het middelpunt van een plaats die zo groot is als de omtrek van het onderste deel moet worden, wordt de passer gezet en een cirkel getrokken. Daarin moeten vier gelijkzijdige driehoeken worden ingetekend, die op gelijke afstanden de cirkelomtrek raken. (Hiermee maken ook astrologen in hun figuur van de twaalf sterrenbeelden berekeningen op grond van de muzikale harmonie der sterren). Van deze driehoeken neemt men de zijde die het dichtst langs de toneelwand loopt; de lijn waarmee deze een cirkelsegment afsnijdt, bepaalt de voorkant van het toneelgebouw. Parallel hieraan wordt door het middelpunt een lijn getrokken die het podium scheidt van de orchestra.’

Uit: Vitruvius, Handboek voor bouwkunde, Athenaeum -Polak &Van Gennep, Amsterdam 1997, blz. 150.

Na later onderzoek van archeologen is gebleken dat Palladio de tekst van Vitruvius over het theater verkeerd heeft geïnterpreteerd (klik hier voor de plattegrond van het Teatro Olimpico en voor een dwarsdoorsnede). De decorstukken behoorden niet aan de achterzijde van het podium (proscenium) te staan, maar ernaast. Wat dit betreft is het Olimpico dus niet volledig klassiek. Toch is dit theater niet alleen op het boek van Vitruvius gebaseerd, maar ook op de klassieke ruïnes in Verona, Rome, maar vooral het ‘Grega theater’ (Berga)  in Vicenza die Palladio onderzocht heeft. De skene oftewel de ruimte direct achter het podium dat als decor diende, is met hout en pleisterkalk opgetrokken.

Palladio’’s  ontwerp van de skene is een decor dat door het gebruik van handig perspectief veel diepte en afwisseling suggereert. Als we in het theater zitten en naar het podium met de skene kijken, zal ik met behulp van enkele A3′-tjes laten zien hoe Palladio het decor in de beperkte ruimte heeft geplaatst, hoe ‘de lucht’ is bevestigd en waar de trappen lopen die het mogelijk maken voor de toneelspelers het toneel te bereiken.

gang isometrische weergave   gravure

 

toneeldecor of skene voor en achter de coulissen mouseover

Als we uit het Teatro Olimpico komen, zien we het Palazzo Chiericati al liggen.

Girolamo Chiericati gaf aan Palladio opdracht een mooi paleis te bouwen. Hiervoor moest Chiericati eerst een bouwvergunning aanvragen waarin hij vrij vertaald het volgende schrijft:

Palazzo Chiericati portico

‘Ik ben geadviseerd door architecten en door vele aanzienlijke burgers van onze stad om een portico langs de gehele gevel aan het plein, de Isolate, te bouwen. Voor het gemak van mijn eigen familie, maar ook voor het gemak en de schoonheid voor de stad zelf. Ik heb hier mijn gedachten over laten gaan ook in het licht van de extra kosten die zo’n portico met zich meebrengt. Niet te min vanwege het grote gemak en de grote eer voor mij en het publiek is het vooral dankbaar en belonend voor mij als er toestemming [TG: voor de bouw] komt van deze prachtige stad.’

Palladio heeft een typisch Venetiaans palazzo, met een driedeling in de gevel als uitgangspunt gebruikt en de plattegrond 180 graden gedraaid. Het centrale deel springt licht naar voren zodat er een centrale as ontstaat bij de ingang. Terwijl er ook een horizontale as is voor de wandelaar die langs het palazzo loopt. Palladio maakt de voorzijde zeer breed in tegenstelling tot de diepte van het huis. Het centrale deel van het paleis is voor de circulatie binnen het huis. De hal om naar de zijkamers te komen. De achterzijde om de trappen naar boven te bereiken, de hal zelf lijkt wel een plein. Het palazzo Chiericati is gebaseerd op twee tradities:

• de middeleeuwse huizenrij met arcaden zoals in Padua, dus langs een straat. Dit had Palladio al bij zijn Casa Civena gedaan.
• de klassieke traditie die teruggaat op de Stoa van de Grieken waarbij de zuilengangen rondom een plein geplaatst werden. Dit paste Palladio toe bij de Basilica (Sansovino bij de Bibliotheek) en Michelangelo bij zijn palazzi aan het Campidoglio).

Palazzo Chiericati

In beide gevallen is er een conflict tussen het private en openbare terrein. Je moet er langs en onderdoor kunnen lopen, maar tegelijkertijd moet er een ingang komen om het palazzo binnen te kunnen gaan. De as in de centrale hal kruist de hoofdas. Elke kamer heeft ook twee assen die elkaar in het midden kruisen. De twee zijkamers direct achter de gevel verbergen de gehele diepte van het gebouw. De assen worden beëindigd door een raam of een open haard. De kamers staan ook in bepaalde verhoudingen tot elkaar. Palladio past zijn harmonieuze proportieleer niet alleen op de plattegrond toe, maar ook op elke kamer en de verhoudingen van de kamers tot elkaar. Ter plekke zal ik aan de hand van een A3t’-je laten zien wat we al, zij het oppervlakkig, in de les behandeld hebben namelijk de typisch palladiaanse proportieleer. Palladio had een voorliefde voor het harmonisch gemiddelde. Je zult zien dat hij dit ook in dit palazzo gebruikte, zij het niet met ijzeren consequentie. De vraag die ik als we voor het Chiericati staan aan jullie zal stellen luidt: waarom wijkt Palladio bij de grote centrale kamer af van zijn harmonisch gemiddelde?

Klik hier voor het vervolg